Pisownia partykuły "nie" z różnymi częściami mowy.
1. Pisownia partykuły nie z różnymi częściami mowy to jedno z trudniejszych zagadnień ortograficznych. I choć poświęca mu się w szkole dużo czasu, wielu użytkowników języka polskiego nie potrafi sobie poradzić z problemem „razem czy osobno?”. Ci, którzy się wahają, zanim sięgną do słownika ortograficznego, by przewertować go w poszukiwaniu rozwiązania, mogą skorzystać z naszych podpowiedzi:
Nie pisane łącznie
a) rzeczowniki:
- przykłady:
niebezpieczeństwo,
nieczłowiek, niewiedza,
niezdecydowanie,
niefrasobliwość,
niezorganizowanie, niechcenie itp.
- wyjątki:
W przeciwstawieniach, w których drugi człon pisany jest wielką literą (nie-Polak, nie-Żyd itp.); przed rzeczownikami w konstrukcjach, w których przeciwstawia się sobie dwie rzeczy, zaznacza się opozycję (to nie wakacje, ale jeden z obowiązków służbowych; to nie kolega, tylko brat; to nie żyd, ale baptysta itp.); rzeczowniki użyte w funkcji orzecznika (nie sztuka się obrazić; nie koniec tych wieści itp.).
b) przymiotniki
- przykłady:
niemały, nieziemski,
niecierpliwy, nieposłuszny,
nieżyciowy, nieżywy itp.
- wyjątki:
W przeciwstawieniach, w których drugi człon pisany jest wielką literą (nie-Mickiewiczowski, nie-Fredrowski itp.); przed przymiotnikami w konstrukcjach, w których przeciwstawia się sobie dwa określenia, zaznacza się opozycję (nie żelazny, a aluminiowy; nie śmieszny, a tragiczny itp.); przed przymiotnikami w stopniu wyższym i najwyższym (por. tabela Nie pisane rozdzielnie).
c) imiesłowy przymiotnikowe
- przykłady:
nieznający, niecierpiący,
nieżyjący, niepokonany,
nieutulony, nieznany itp.
- wyjątki:
W wyraźnych przeciwstawieniach (nie wędzony, a smażony; nie przylegający, tylko odstający itp.); w wypowiedzeniach, w których centrum jest spójnik ani/ ni (nie siedzący ani nie stojący; ani nie cieszący się, ani nie płaczący itp.).
d) przysłówki utworzone od przymiotników
- przykłady:
niedrogo, nietanio,
nieźle, niesympatycznie,
niewybrednie itp.
- wyjątki:
Przysłówki utworzone od przymiotników stojące w stopniu wyższym i najwyższym (por. tabela Nie pisane rozdzielnie); w konstrukcjach, w których nie jest nie tylko przeczeniem, ale i przeciwstawieniem (nie źle, lecz gorzej; nie dobrze, ale idealnie itp.).
[b]Nie pisane rozdzielnie[/b]
a) czasowniki – formy osobowe, bezokoliczniki, czasowniki niewłaściwe, imiesłowy przysłówkowe,
formy na -no i -to
- przykłady:
nie znam, nie wiedzieć,
nie wolno, nie trzeba,
nie można, nie znając,
nie uprzedziwszy, nie zjadłszy,
nie wiedziano, nie myto itp.
- wyjątki:
Imiesłowy przymiotnikowe (por. tabela Nie pisane łącznie), czasowniki utworzone od rzeczowników z nie w funkcji przedrostka (niepokoić, niewolić); czasowniki niedomagać, niedowidzieć, nienawidzić, niedosłyszeć (w zn.: słabo słyszeć); wyraz niepodobna jako jedyny czasownik niewłaściwy pisze się łącznie.
b) liczebniki
- przykłady:
nie pięć, nie sto,
nie szósty, nie pierwszy,
nie troje, nie milion itp.
- wyjątki:
Wyraz niejeden w zn.: wielu oraz niejedno, niewiele, niewielu.
c) zaimki[/u]
- przykłady:
nie wy, nie oni, nie nasz,
nie ich, nie ta, nie tamten,
nie każde itp.
- wyjątki:
Wyraz nieswój w zn.: niezdrowy oraz nieco, niecoś, niejaki, niektórzy, poniektórzy.
d) wyrażenia przyimkowe
- przykłady:
nie dla nich, nie do niego,
nie z tym, nie o każdym,
nie na miejscu itp.
- wyjątki:
Wyraz niezadługo w zn.: wkrótce.
e) [u]partykuły
- przykłady:
nie lada,
nie tylko,
nie byle itp.
f) Przysłówki niepochodzące od przymiotników
- przykłady:
nie bardzo,
nie dziś,
nie wczoraj,
nie zaraz,
nie tutaj itp.
- wyjątki:
Wyrazy niezbyt, nieraz (w zn.: często), niebawem.
g) Przymiotniki i przysłówki w stopniu wyższym i najwyższym
- przykłady:
nie gorszy, nie gorzej,
nie najpiękniejszy, nie najrozsądniejszy, nie najszczęśliwiej itp.
Źródło:
Magdalena Tytuła, Marta Łosiak "Polski bez błędów. Poradnik językowy dla każdego"
Opracowano przy współpracy z Wydawnictwem Szkolnym PWN