Ż piszemy, gdy:
1. w innych formach tego samego wyrazu lub w innych wyrazach pokrewnych wymienia się na g, z, ź, s, dz, d, h, np.:
dróżka - droga
służąca - usługiwać
wożę- wozić - wóz
zwyciężyć - zwycięzca
wyobraźnia - wyobraźnia
cudzołożyć - cudzołóstwo
księża - ksiądz
znużony - nuda
pobłażać - błahy
2. występuje po l, ł, n, r, np.:
lżej
odwilż
łże
małżowina
rewanż
rżeć
Skarżysko
3. występuje przed l, ł, n, r, w, o ile nie pozostaje ta pisownia w sprzeczności z innymi zasadami, np.:
żleb
drażliwy
żłopać
księżna
jałmużna
żwir
łyżwy
Uwaga: Jeśli pisownia ż przed w ta pozostaje w sprzeczności z inną zasadą 9np. rz po d), to pierwszeństwo dać tamtej zasadzie, np drzwiowy (pisownia rz po d)
4. występuje w zakończeniu - aż wskazującym na rzeczownik rodzaju żeńskiego, spójnik lub francuskie pochodzenie wyrazu:
a) w rzeczownikach rodzimych r. żeńskiego, np.:
straż
odsprzedaż
podaż
b) spójnikach zakończonych na - aż, np.:
aż
chociaż
ponieważ
c) wyrazach francuskiego pochodzenia, np.:
drenaż, kilometraż
bandaż, wiraż
witraż, tatuaż
Ważne: Tak samo piszemy wyrazy pochodne zakończone na:
* - ażny, np. niesprzedażny
* - żowy, np. bagażowy
* - ażować, np. angażować
5. występuje w:
rzeczowniku rodzaju żeńskiego,np. młodzież, grabież, kradzież, rubież
wyrazach niesamodzielnych, np.: przecież, również, toteż, tudzież, też
wyrazach obcego pochodzenia zakończonych na - eż, np.: beż, papież, buldeneż, maneż, solfeż
6. w zakonczeniach - yż, - iż, - ąż, - ęż, np.:
wyż, Paryż
paraliż, prodiż
mąż, uprząż, wciąż
oręż, pawęż
7. w zakończeniach - żka, - żca, - żnica, np.:
nadwyżka, wróżka
drapieżca, łupieżca
nałożnica, bezbożnica
Uwaga: także w innych zakończeniach rzeczowników piszemy zawsze ż:
- żar, np żar, ciężar, pożar
- żer, np. pasażer, konwojażer, buldożer
- żur, np. żur, ażur, abażur, dyżur.
8. w zakończeniu: samogłoska + -żny, np.
odważny, okrężny, próżny, nabożny, pobożny, obłożny, ostrożny
Uwaga. Także w wurazach pochodnych i pokrewnych zakonczonych na - żnie, - żniak, - żnik, - żność.
9. występuje w partykule wzmacniające - że, - ż, np.:
bodajże, mówże
stójcież, cóż
10. żo - . żó - występuje na początku wyrazów przed o i ó,np. :
żona, żonaty żołądek
żółty, żółcień, żółw
Wyjątek: rzodkiiew i pochodne.
Rz piszemy:
1. gdy wymienia się na r w innych formach tego samego wyrazu lub w innych wyrazach pokrewnych, np.
dworzec - dworca
w futrze - futro
rowerzysta - rower
gorzki - gorycz
jarzyna - jary
2. gdy występuje po b, p, d, t, g, k, ch, j, w, np.
brzoza
przyroda
drzewo
trzask
grzyb
krzew
chrzan
wejrzeć
wrzask
Ważne:
Połączenie literowe dż odpowiada jednej głosce [dż] (np. dżownica, dżungla, dżuma, dżentelmen), nie zaś dwóm głoskom d+ż
Rz po b. p, d, t, g, k, ch, j, w nie piszemy w przypadku:
a) przyrostków (-szy, -ejszy) przymiotnika w stopniu wyższym i najwyższym, np.: grubszy, lepszy, krótszy.
b) Partykuły -że, np.: róbże, łapże, skądże, jakże, niechże
c) Wyrazów złożonych z przedrostka ob-, od-, pod-, przed-, nad-, w- itp.) i wyrazu rdzennego rozpoczynającego się od ż, np.: odżyć, podżegacz, przedżniwny, nadżerka.
Wyjątki:
•a) gżegżółka (ptak), piegża (ptak), gżenie się (od: gzić się);
•b) pszczółka (i pochodne, np. pszczelarstwo, pszczołojad), pszenica (i pochodne, np. pszenny, pszenżyto), pszonak, Pszczyna (i pochodne, np. pszczyński), Pszów;
•c) kształt (i pochodne, np. kształtny, kształcić, wykształcenie, przekształcić, ukształtować), kszyk (ptak), bukszpan (krzew), bukszpryt (część omasztowania), upiększać;
•d) Mojżesz, dawne wżdy (=przecież, jednak), zawżdy (=zawsze);
•e) wszystko, wszędzie, wszelki, wszędy, wszędobylski, zawsze;
•f) wszech- (wszechnica, wszechmoc, powszechny, itp.);
•g) wszak, wszakże, wszakoż;
•h) wszcząć, wszczęcie, wszczynać;
•i) wszy, wszawy, wszawica, zawszony;
•j) wyrazy złożone typu wszczepić (w + szczepić), wszyć (w + szyć), wszerz (w + szeroko).
Jeśli wymawiamy [wrz], piszemy wrz. (np.: wrzos)
Jeśli wymawiamy [fsz], piszemy wsz. (np.: wszelki)
3. w zakończeniu -arz , gdy:
a) zakończenie - arz wskazuje na osobę wykonawcy jakiejś czynności, np.:
drukarz
księgarz
gospodarz
łgarz
mocarz
zbrodniarz
b) występuje w wyrazach łacińskiego pochodzenia, np.;
elementarz (łac. elementarius)
komentarz (łac. commentarius)
4. w zakończeniu - erz, gdy:
a) zakończenie - erz wskazuje na osobę wykonawcy jakiejś czynności, np.:
harcerz
pasterz
fałszerz
kanclerz
żołnierz
b) występuje w rzeczowniku konkretnym rodz. męskiego, np.:
(ten) nietoperz
zwierz
moździerz
spichlerz
pręgierz
Wyjątki: jeż, rybojeż, łupież, papież, antypapież
5. Zakończenia - mistrz, - mierz
- mistrz
- mierz
arcymistrz
kapelmistrz
kwatermistrz
burmistrz
zegarmistrz
kwatermistrz
ciśnieniomierz
kątomierz
Kazimierz
kroplomierz
szybkościomierz
Sandomierz
U piszemy:
1. prawie zawsze na początku wyrazów, np.:uniform, ubiór, ulgowy, ukryć, unikat, ucieszony.
Wyjątki: ósemka, ósmy, ów, ówczesny, ówcześnie, ówdzie, ócz (D. l. mn. oko), ód (D. l. mn. oda)
2. zawsze na końcu wyrazów, np.: tabu, menu, mru-mru, pomału, w końcu, papu, siusiu, tfu!
3. w zakończeniach rzeczowników:
•· -uch, np.: duch, puch, leniuch, maluch, chuch, zaduch,
•· -uchna, np.: córuchna, buziuchna, matuchna, rączuchna
•· -uś, np.: Jędruś, kiciuś, pracuś, laluś
•· -usia, np.: kawusia, paczusia, mamusia, gębusia
•· -us, np. całus, lizus, garbus, piegus, kaktus, trolejbus
•· -ust, np.: gust, biust, chrust, spust, odpust
•· -usta, np.: usta, kapusta, rozpusta, langusta
•· -uta, np.: buta, dysputa, pokuta, waluta.
•· -uszek, np.: brzuszek, paluszek, kożuszek, okruszek
•· -uszka, np.: gruszka, puszka, wydmuszka, pogaduszka
•· -ulek, np.: księżulek, tatulek, podkoszulek, lulek.
•· -ulo, np.: tatulo, mężulo, księżulo
•· -unio, np.:dziadunio, tatunio, mężunio, księżunio
•· -ula, np.: kula, Drakula, szpula, cebula, brzydula
•· -uleńka, np.: matuleńka, ciotuleńka, babuleńka
•· -ulka, np.: damulka, globulka, prymulka, biedulka
•· -unek, np.: malunek, szalunek, meldunek, szacunek, warunek, stosunek
•· -ut, np.: absolut, bankrut, mańkut, mamut, rekrut, debiut, ciut-ciut.
•· - tura, np.: agentura, kultura, prokuratura, lektura, struktura, makulatura.
•· -um, np.: akwarium, archiwum,
•· -ucja, np.: ewolucja, rewolucja, restytucja, egzekucja
•· -usja, np.: dyskusja, perkusja, reperkusja
•· - uzja, np.: fuzja, dyfuzja, kontuzja, iluzja, transfuzja
•· -aur, np.: laur, dinozaur, centaur, tyranozaur
•· -uar, np.: buduar, kontuar, pisuar, jaguar
4. w czasownikach zakończonych na:
-uję, np.: maluję
-ujesz, np.: malujesz
-uje, np.: maluje
-ujmy, np.: malujmy
-ujący, np.: malujący
-uć, np.: kuć, kłuć, knuć, snuć, pruć, żuć, czuć.
-upić, np.: kupić, skupić, ogłupić, upupić, wykupić, ukatrupić
-usić, np.: kusić, dusić, wydusić, zmusić, wykrztusić.
-udzić, np.: budzić, łudzić, nudzić, napaskudzić, marudzic, utrudzić, ostudzić
-uchać, np.: chuchać, dmuchać, gruchać, niuchać, wysłuchać, wydmuchać.
-uszać, np.: wzruszać, zmuszać, wyduszać, naruszać, zagłuszać.
-urzać, np.: oburzać (się), nurzać, wynaturzać, odszczurzać, rozchmurzać.
-ukać, np.: fukać, kukać, stukać, szukać, płukać, dukać.
-ulać, np.: hulać, znieczulać, przytulać, opatulać, lulać.
-uwać, np.: fruwać, czuwać, opluwać, przeżuwać, wykłuwać.
5. w przymiotnikach zakończonych na:
•· -utki, np.: malutki, słabiutki, głupiutki, nowiutki
•· -uśki, np.: cichuśki, goluśki, bledziuśki, miluśki.
•· -uchny, np.: złociuchny, tłuściuchny, leciuchny
•· a także w zakończeniach wyrazów pochodnych, w przysłówkach: - utko (czyściutko), -uśko (cichuśko), w przymiotnikach: -teńki (maluteńki), - usieńki (calusieńki)
6. zawsze na początku wyrazów rozpoczynających się na:
fu-, np.: fujarka, funt, fundusz, furia, futerał
hu-, np.: humor, hultaj, huknąć, humanista
tu-, np.: tuzin, turysta, tupnąć, tuszować
zu-, np.: zuch, Zuzanna, zubożeć, zużytkować
Ó piszemy,
1. gdy wymienia się w innych formach tego samego wyrazu lub w innych wyrazach na: o, e, a
np.:
stół - stoły
wiózł - wiozę
trójka - troje
przyjaciółka - przyjaciel
niósł - niesie
siódmy - siedem
skrót - skracać
mówić - mawiać
powtórzyć - powtarzać
Ó niewymienne (wybór)
chór, porównanie, skóra, córka, pójść, sójka, czółno, póki, spóźniony, dopóki, półka, szczegół, dopóty, póty, tchórz, góra, późno, wiewiórka, góral, prócz, wiór, górnik, próżnia, wkrótce, jaskółka, próżny, włóczęga, Józef, przepiórka, włóczka, kłótnia, równanie, włócznia, król, również, włóka, królik, równik, włókno, krótki, równina, wójt, który, równoległobok, wówczas, mózg, równoleżnik, wróbel, naskórek, równorzędny, wróżba, ogólny, równy, wróżyć, ogół, rózga, wyróżnić, ogórek, róża, wzgórze, oprócz, różaniec, źródło, pagórek, różnica, żółć, pióro, różny, żółty, płótno, różowy, żółw.
2. w wyrazach zakończonych na: - ów, np.:
w końcówce D. lm rzeczowników rodzaju męskiego, np.
chłopców
rodziców
ptaków
kwiatów
w przyrostkach, np.
wygwizdów
wydmuchów
Tarnów
Rzeszów
Kraków
w zakończeniu należącym do rdzenia, np.
ołów
nów
połów
imiesłów
cudzysłów
3. w wyrazach zakończonych na: - ówka, np.:
Pipidówka
pocztówka
złotówka
Wyjątki: skuwka, wsuwka, zasuwka, bo to rzeczowniki utworzone od czasowników: skuwać, wsuwać, zasuwać.
* Literę Ó piszemy też w zakończeniach -ówa (=zgrubienie od -ówka), np.
grochówa
stówa
Pipidówka
harówa
4. w wyrazach zakończonych na: - ówna.
W przyrostku wskazującym na nazwisko panieńskie, np.
Nowakówna
Kucówna
Iłłakowiczówna
Radziwiłłówna
Wereszczakówna
W przyrostku wskazującym na czyjąś córkę, np.
cesarzówna
kniaziówna
generałówna
baronówna
kowalówna
5. w zakończeniach: - ówek, np.:
Darłówek
Półgłówek
ołówek
nagłówek
6. na początku wyrazów: ósemka, ósmy, ów, ówczesny, ówcześnie, ówdzie.
7. Na początku w sylabie:
współ-, np. współlokator, współczucie, współudział
wspól-, np. wspólnik, wspólnorynkowy, wspólnota
spół-, np. spółdzielnia, współka, spółgłoska
włó-, np. włóczęga, włóczykij, włóczka, włókno
wró-, np. wróżyć, wróbel, wrócić, wróść
na podstawie str.: http://polakna5.blox.pl/html/1310721,26 ... tml?407414